Autodidakta izan zen eta margolaritza-zaletasuna berez sortu zitzaion, nerabezaroan. Horrela behar zuen Enrike Renteria bezalako bokaziozko margolari batengan. Hala ere, berak esan bezala, “guztiz naturala zen zerbait” bezala hasi zena, denborak aurrera egin ahala, benetako “bizio” bihurtu zen. Beste lan batzuekin batera egiten zuen bokazio bilakatu zen margolaritza. Izan ere, beste lan horiek ez zuten margolaritzarekiko zuen pasioa gutxitu.
Bere bizitza osoan izan zuen jarrera hori, eta ahalegin handia egin zuen margotzen jarraitzeko. Horrela, Renteriak, bere margolari-jardunean, oso adi jarraitu zituen ingurune naturalaren ñabardurak. Horrela, bere margolanetan, ingurune naturalarekin lotutako hainbat motibo jaso zituen, hala nola: distira edo isla bat, euriaren hezetasuna, egunsentiko lainoa edo sartzen ari den eguzkiaren berotasuna. Aire zabalean margotzen zuen, naturaren ñabardura eta dardara bakoitza jasoz.
Barkatu, baina eskatu duzun orria ez da existitzen…
Barkatu baina ikusi nahi duzun orria ez dago helbide honetan. Erabili beheko loturak bila zabiltzana aurkitzeko.
Helbide zuzena idatzi arren errorea gertatu dela uste baduzu, jarri harremanetan atariaren kudeatzailearekin.
Eskerrik asko.
Agian beste honen bila zenbiltzan…
Paisaje hunkigarria
Enrike Renteriak gauzak nondik zetozen jakin gura izaten zuen eta bere jakingurak arkeologi hondakinak, hilarriak eta margotzera joaten zen lekuetan aurkitzen zituen beste harri inskribatu batzuk berrezkuratzera eraman zuen. Renteriak buru ona zuen eta bertako ixtorio eta pertsonaiak ondo baino hobeto ezagutzen zituen. Beste garai batzuetako estiloan plazako merkatuko ohiko eszena bat irudikatu eta Zornotzako zubi zaharren egoera islatzen zuen krokisa marrazteko gai zen, argazki zaharretako irudiak lagun zituela.
Artistak iragana gogoratu beharra sentitu bide zuen, bertan bere herriaren sustraiak bilatzeko. Beraren lanean, aldez, amesteko joera ikus daiteke, errealitateari buruzko ikuspegi mistikoa. Egin-eginean ere, Renteriak, beste euskal artista askok bezala, gerra zibilaren ondorioak eta gerraren osteko egoera zaila jasan zituen. Egoera zaila jasate horrek beraren ibilbidea eta nahi estetikoak zakarki eten zituen eta, bereziki, beraren gogoa ukitu zuen. Horrela, haustura- eta porrot-sentsazioak margolaria hartu zuen.
Beste alde batetik, haren lanaren banalako, haren lanaren banakako erakusketa urriek erakusten dutenez, oso gutxitan hartu zuen esku bizitza publikoan, lortutako laguntza kritikoa gora-behera. Izan ere, beharbada, beraren ezaugarri nagusia herabetasuna zen, Euskadiko artea bereizi duena, Miguel Unamunok ederki esan bezala. Kasua beraren garaikideak izandako euskal artisten jarrera isilaren antzekoa da. Enrique Nieto Ulibarri eta Jesús Basiano artiztez ari gara, beste batzuen artean. José María Ucelay beraren lagunaren jarreraren oso ezberdina zen berarena. Bermeoko margolariak bere estilo linealaz Renteriaren erretratu bikaina egin zuen 1970-ean, Zornotzako artistarenganako ohiko ikustaldietan. Renteriak beraren artea oso atsegin zuen. Elkarrekin pasa zituzten ordu asko, pintura hizpide zutelarik. Benetan, haren zeruak Uzelairenekin lotu ahal dira, ondo lotu ere. Era berean, Renteriak, Adolfo Guiarden oinordekoen legatuaren ordeinu-betearazlea izaki, berarengandik zenbait ezaugarri bildu zituen.
Bere pinturara bilduta, Enrike Renteriak oso lan pertsonala egin zuen, haize zabaleko pinturaren zaletasunean sartua. Orduan Euskal Herrian nagusi ziren paisaien gaineko esperientziei lotuta egon zen, Regoyos, Guiard eta Amárica bezalako artisten aurreko tradizio inpresionistaren oinordeko izandako esperientziei. Baina Renteriaren paisaiak hemeretzigarren mendeko alde erromantikoaren zati dira, naturan arimaren espresio izpiritual eta poetikoa bilatzen dute eta, batez ere, paisaiaren eta bizitzaren aurreko beraren emozio sakona adierazten dute.
Paisaje hunkigarrei buruzko erakusketak Enrike Renteriari omenaldia egin nahi dio. Margolari horrek ingurunea bere lurra sakonki maite duenaren emozioaz eta bizitazunaz eskuratzen jakin zuen. Beraren mihiseetan deskribatutako leku eta txokoak bizi izandako lekuari dagozkio, haren biografiako une sentiberari. Haren paisaiek arima eta egile duten margolariaren onberatasun bera dute. Enrike Renteria gizon zintzo eta prestua izan zen, oso jainkozalea eta bere herrian txit errotua. Beraren koadroek prestutasunez eta estilo edo formetatik kanpo margotzeko era adierazten dute, gauzen zati izpirituala sentimenduz margotzeko era.
Bere buruari irakatsi zion. Beraren margolaritzarako joera berezko eran agertu zen beraren nerabezarotik. Ezin zen bestelakoa izan Enrike Renteria bokaziozko margolariarengan. Baina hasieran "guztiz berezkoa" izan zena haren hitzen arabera benetako "aje" bihurtu zen, haren pinturarekiko grina txikitu ez zuten beste lan batzuekin konpartitutako bokazio.
Bere bizitzan zehar ez zuen aldatu jarrera hori, eta bete-betean aritu zen margotzen jarraitu nahian. Horrela, Renteria, pintura-jarduerari lotua, beti egon zen inguruneko ñabardurei so eta adi. Dirdira edo islada, euriaren hezetasuna, egunsentiko lainoa eta sartaldeko eguzkiaren epeltasuna ditugu haren koadroetan berriro sortutako motiboetako batzuk. Haize zabalean, ñabardurak nabarmendu zituen, naturaren bibrazioak.
Paisaia zabalek eta barrukoek, elizarenek eta ermitenek, margolariak bere koadroen jarritako hurbileko geografia osatzen dute. Andra Mari eliza eta Zornotzako beste leku berezi batzuk (esate beterako, enparantza eta zubia), landa-eremuari lotutako hurbileko inguruak eta kanpora begirako famili barrualdeak (elizako dorrearenak eta mendiz eta hodeiertz zabaleko zeruz osatutako hondoak) ditugu hark margotutako guneak.
Renteriaren lana inpresio inpresionistatik hurbil dago, koloreari edo argia hartzeari dagokionez; baina inpresio horretatik urruntzen da marrazkia pinturaren oinarri agertuta. Beraren pintura-ibilbidea beraren lehenengo koadroetako kolorearen berezkotasunetik marrazkia nagusi den lan askoz landuagora doa. Horrela, kontaketa-zentzu tolesgabe kostunbrista eta herrikoia islatzen zuten margozkiak egin zituen. Beste mihise batzuek, aldiz, paisaiari eta naturari lotutako errepertorio ugaria eskaintzen dute, batzuetan ikuspegi ia sinbolistetara eta naiftasunera heltzen dena, xehetasunak kontutan hartzen dituen zirriborro moduko marrazkia agertzen duena; eta, are, azkenean, haren lanak tonu kromatiko handiegia du.
Artista eta artearen historia
Gaur egun ez da oso ondo ezagutzen Enrike Renteria Mardarazen pintura. Belaunaldi berriek hari buruz ezer gutxi dakite. Lan osoa esku pribatuetan dago eta ez dago sakontasunez egindako azterketarik. Haren lana ikusteko aukera gutxi dugu.
Ez gara beti izan oso zuzenak haren pintura-lanarekin eta zehaztasunik eza dago historialariek eta kritikariek argitaratutakoan. Are, hura hildakotzat jo da hil baino hiru urte lehenago. Enrike 1982ko azaroaren 16an hil zen (3). Horrek erakusten duenez, berak gizarte ekitaldei uko egin zien eta Zornotzara erretiratu zen, 1900eko otsailaren 9an jaio zen herrira alegia.
Artistak gogora ekarri eta Manuel Llano Gorostizak (4) berretsi duenez, hura Juan Gorbeak eta Luis Iceta Bilboko Athletic-eko kapitainak aurkitu zuten. Bi pertsonok haren lana Isidoro Guinea eta Antonio de Guezala margolariei erakutsi zieten. Orduan, 1924an, Euskal Artisten Elkarteko kide bezala onartu zen. Elkarte horretako kide hura gerrarengatik desegin arte izan zen.
Kazetari eta historialari horrentzat, haren lehenengo banakako aurkezpena, Euskal Artisten Elkarteko aretokoa 1928koa, "arrakasta itzela izan zuena izan zen. Harrezkero, hark bizkaiko hiriburuan maiz-edo erakutsi izan du bere lana, eta kritikak eta publikoak bera beti ondo hartu dute". Hark gero esandakoaren arabera, Renteriak "bere buruari irakatsi dio eta paisajismo inpresionistari lotu zaio lan ugaritan. Lan horietan haren giza ezaugarriak eta frantziskotartasuna nabarmentzen dira. Regoyosen erara-edo, sustrai herrikoiago baina urrikiago landuekin baina".
Euskal Herriko gerra-osteko artea aztertzeko kapituluan egileak berak zioenez, "Egoera ezegonkorra zen. Gazteenek, artean helduak ez baitziren, ez zuten garai zorrotzaren epairik iristerik izan. Eta, jakina, erakusketarien beraien bozketaren bitartez emandako dominen anabasaren gainean garaitzeko onestegi agertzen ziren."
Enrique Nieto Ulibarriz, Pedro Muñoz Condadoz eta Enrique Renteriaz ari naiz. Hirurok aurreko belaunaldiaren bide onestekoak ziren, ondo hornituak, eta berriak ematen dituen intonazio zorrotz eta leunen ohoretako paleta zuten. Egoera hartako ekonomi zailtasunen erakusgarri bezala, beste jarduera batzuk izan zituzten bizibide: "Enrique Renteria haritz inpresionistek inguratutako tabernako barrari eutsirik".(5)
Zornotzar sortzaileak Mauricio Flores Kaperotxipirekin elkarlanean jardun zuen, Arte Vasco libururako informazioak ekarriz (6). Argentinan bizi zen idazle eta margolariarentzat, "Enrique Renteria Zornotzako margolari nabarmena da, maisurik gabe margotzen hasi dena, baina, beharbada horregatik, nortasun izugarria duena. Beti entzuna da bera, bere benetako trebetasuna gorabehera, eta ezaugarri duen apaltasunarekin, hasten ari baita.(7)
Beste atal batean adierazitakoaren arabera, "Enrique Renteriak paisaia lituragarriak egin ditu. Beraren koadroak Bilbon, Durangon, Donostian, Madrilen, Estatu Batuetan, Frantzian, Belgikan, Filipinetan eta abarretan daude. Hau da, mundu osoan daude haren koadroak. Enrique Renteriak, bere paisaietan, kolorea, marrazkia eta teknika baino zerbait gehiago jarririk du, arima, Bilboko La Gaceta del Norte-ko hitzotan ikusten den bezala:... Enrique Renteriak bere artista-arima guztiarekin margotutako mihise horretan, gure txokorik ederrenen sinpatia osoa islatzen jakin du. Begien aurrean dituen gauzak ezezik, pintatu egiten du beraren eta begi aurrean duenaren artean dagoena ere. Zer da hori? Bilboko Hierro egunkariak artistari buruz hitz egin gura eta honelaxe erantzun zuen: "beste batzuek ahazturik duten elementu garrantzitsu hori, atmosfera.." Margolari ona, Enrique Renteria. Eta margotzen jarraitzen duenetakoa.(14)
Pilar Mur ikertzaileak ez du baloraziorik egin, ez onerako ez txarrerako, eta ez du Enrike hautatu Euskal Artisten Elkartearen balantzea egiteko orduan (9). Haren elkarteko partaidetza bildu eta taldeak Gran Vian zuen aretoko haren banakako erakusketa bakarraren kariaz garaiko prentsak argitaratutakoa adierazi du, besterik ez: bere lehenengo erakusketa-abenturan erakutsitako lanen erdiak ezagunak zirela, bilduma bereziei baitzegozkien. Hori zela eta, haren jarduera gizartean onartuta zegoen.
Juan de Aróstegi Barbierrek ez du hura aipatu bere La pintura vizcaína de la postguerra liburuan (10). Izan ere, ez du parte hartuko gerra zibilaren ostean sortutako artista talde berrien lanetan. Talde horiek, besteak beste, honakook dira: Suitzarraren Taldea (1941), Bizkaitar Elkarte Artistikoa (1945) eta Euskal Akuarelisten Elkartea (1944). Elkarteok artista batzuek eta, batez ere, nahiko zaletuk eratuta zeuden. Horietariko batzuk erregimen frankistari lotuta zeuden.
Gerra zibilaren osteko epealdia aztertzean, Ana María Guasch-entzat, Enrike Renteria gerra-ostean 40 urte inguruko beste egile batzuen alboan kokatuta dago. Haien "pinturak ez ditu paisaiaren ete erretratuaren mugak gainditzen gaiari begira, eta, estiloari begira, postinpresionismo lausoarenak" (11).
Enrike joeraren ordezkari nagusietako bat dela adierazi ostean, honako hau gehitu du: "Inpresionismoaren eta, bereziki, puntilismoa bezalako joera postinpresionista batzuen pintura-testuinguruan, Enrike Renteria bizkaitar margolariaren lana sartu behar da. Haren teknikak Darío de Regoyosi buruzko ezagupenetik abiatu baita, denboraren poderioz, Artetaren lanaren eragina izan du, bere azken garaian (70eko hamarkadan) bereziki. Garai horretan, gerraren aurreko euskal margolaritza errepasatu bide du" (12).
Hainbat desadostasun daude. Renteriaren margozkietako puntilismoaren existentzia oso partziala da eta koadro osoari barik eremu batzuei atxikita dago. Artetarekiko loturarik ez dago, ezta aurreko euskal pintura errepasatzeko saiorik ere. Zehaztasun-ezok ez dira inola ere doitzen emaitzetara edo asmoetara.
Beste alde batetik, Regoyosen lanarekiko menpekotasuna azaltzaileek, historialariek eta kritikariek gehiegi goretsitako amankomuneko gunea da, artista bera bat ez zetorren zerbait. Hasierako pieza batzuetan tonu- eta trazulotura batzuk daude, baina badaude desadostasun nabarmenak ere. Renteriaren lanean marrazkia presentago dago bai barrualdeetan bai paisaietan, bere irudiekin edo horrelakorik gabe. Beraren gehiegikeriak hura tolesgabetasunera darama. Asturiarrak, ostera, naiftasun-giroa iritsi du, lerroko azterketa zehatzik ezarengatik eta kezkarik ezarengatik. Kutsu subjektibo eta deformatuxearen aurrean, bizkaitarrarengan oreka- eta harmonia-tonua dago, oso idealizatutako esperentzia sentikorren ondoriozkoa. Zati batzuetan kalitate apaingarrietara heldu da; eta, are, beste batzuetan, benetakoak ez diren ametsetara. Kromatismoa beroagoa da eta haren paletak bizitasun handiagoa du argi eta giroetan. Oso begi-nini zorrotzaz deskribaturik ditu, era zehatzean, elementuak, eta beste batzuk laburturik ditu unitate plastikoak osatzeraino. Haien globo-itxurako ezaugarriek, oredun baina pisurik gabekoek, paisaia elurreztatuak, harriak eta hodeiak irudikatzeko balio izan diote. Paisaiotako zeruek Uzelairen zeru irudimenezkoenak gogorarazten dituzte.
Bizitzaren aldeko borroka
Espetxea utzi eta bere herrira itzultzeko aukera izan zuenerako, gauza asko aldatuak ziren. Berezko uzkurdura eta akidurari aurre egiteko asmotan, margotzen jarraitu zuen. Paisaiaren errepertorio plastikoarekiko bere konpromezua berriztatu eta hiru banakako erakusketa egin zituen, 1940an, 1947an eta 1951n. Baina are gehiago barruratu eta isolatu zen, politikan zelatan zeuden eta kultura eta artearekiko interes urria zuten gizakiek inguratuta.
Gerra-osteko eszenategia arteari begira xederik gabe zegoen, motz. Testuinguru horrek ez zion lagundu bere sormenezko abenturan aldaketa gehiegi ematen. Hura behin betiko jarri zen hasierako buru-arkitekturan eta plastikoan.
Lanak eta gizakiak iragana gogoratzen dute. Hura, berrikuntza askorik gabe, erbesteratzean Adolfo Guiarden oinordekoek utzi zioten legatuak inguratuta egon zen. Berau gorde eta zaindu zuen maitasunez. Beraren marrazki eta margozkiak ondo baino hobeto ezagututa, eragin arinaren seinalea utzi zioten. Renteriak grisa alde batera utzi eta paleta pasteldu zuen. Jarduerok urruneko oihartzunak izan bide dituzte bilbotar margolariaren urdin eta arrosetan. Era berean, irudien dibujismoak haren "ensusiate dentro" delakoa gogorarazten du, Ingresen irudiaren zintzotasunaren tradizioa bereganaturik duen eta Degasengandikoa den formularen arabera.
Hirurogeiko hamarkadan Enrike Renteria erakusketetatik urrun ibili zen, famili lanean, eta sarritan joan zen haize zabaleko guneetara pintatzera. Denboraren poderioz, beraren izena ahaztuz joan zen, liburuetako aipamena izatera heldu zelarik. Izan ere, hark Windsor galerian lana erakutsi zuenean, haren itzulera hura isil-urteetatik errezkatatzen zuen aurkikuntza bezala ospatu zen (16). Hark Bilboko Marqués del Puertoko gunean banakako erakusketa bi egin zituen, lehenengo gaurkotasun-planora itzultzeko balio izan ziotenak. Bai 1973ko urriaren 11tik 20a arteko erakusketan bai 1978ko otsailaren 7tik 28a artekoan, beraren lana oso onartu zen.
Horren parean La Gran Enciclopedia Vasca Argitaletxeak Iraganeko, egungo eta etorkizuneko margolari eta eskultoreak bere Bibliotekako faszikulu bi eskaini zizkion. Beraietan hirurogeita hamabi margozkitako irudiak eta testu kritikoak bilduta daude. Halaber, haren bizitza eta lana oso bereziki gogratu ziren hari Bilbotar Sozietatean 1978ko otsailaren 9an egin zioten omenaldiaren kariaz. Omenaldi hori Miguel Sáenz de Gorbea galeriako zuzendariak eta beraren seme Robertok bultzatu zuten. Artisten, bildumagileen eta zaleen eskerrona heldu zitzaion ekitaldiarekin. Garai hori zulo frankistaren bukaerarekin batera heldutako garaia da aintzatespenerakoa eta indarrak berritzekoa.
Sormenezko grinaren ostean, Enrikeri azkenik saritu zitzaizkion bere ahaleginak, hainbat barruko bakardaderen eta ulertzerik ezeko une askoren ostean. Enrike Renteriak ondoen ezagutzen zuena margotzen jakin zuen: bere eguneroko eta ezinbesteko paisaia. Izan ere, emozioz sentitutako esperientzia zintzoak eskualdatu nahi zituen.
OHARRAK:
(1) Eibar'ko BENKUA. Antonio Gezala-ri eginiko elkarrizketa; Euskal Artisten Elkarteko burua. La Tarde, 1931-08-17.
(2) Enrike Renteriaren omenezko erakusketaren katalogoa. Zornotza, 1984
(3) Manuel Llano Gorostiza-ren liburuaren (Pintura Vasca – 1980) bigarren edizioan. Hiltzat jo zuten 1979an.
(4) Pintura Vasca-n; Grijelino argitaletxea, Bilbo, 1966, 235. or. (5) Op. Cit., 155. or.
(6) Mauricio Flores Kaperotxipi pintore eta idazleak eskertu egiten dio 315. orrialdean. Liburua Ekin-ek argitaratu zuen; Buenos Aires, 1954.
(7) Op. Cit., 106. or.
(8) Op. Cit., 268-269 orrialdeak.
(9) Pilar MUR. Euskal Artisten Elkartea. Bilboko Arte Eder Museoa, 1986, 129. or. Euskal Entziklopedia Nagusia, Bilbo, 1972. Ana María GUASCH. Arte e ideología en el País Vasco: 1940 - 1980. Akal, Madril, 1985, 78. or.
(12) Op. Cit., 79. or.
(13) zp BERRIAK. Elkarrizketa Euskal Entziklopedia Nagusian. XXIII. bol., 247. fasz., 252-257. or.
(14) op. Cit.
(15) Xabier SÁENZ DE GORBEA. Memoria histórica de las artes plásticas en Vizcaya durante la segunda república (1931- 1937). (Bizkaiko arte plastikoen memoria historikoa bigarren errepublikan). Lizentziatura-tesia, argitaratu gabea.
(16) Laurcano MUÑOZ VIÑARÁS. Hierro, 1973-10-20.
1920-1946
1947-1956
1957-1969
1970-1981
Errepublikaren garaia eta gerraren esperientzia
Hogeita hamarreko hamarkadan jendea pozik zegoen eta banakako arrakastak ugari lortu ziren.
Euzkerea eta Jagi Jagi bezalako aldizkarien ilustrazioa hark ondo marraztuta karikaturak, irudiekiko alegorioak eta oso ikuspuntu altuko paisaiak egin zituen lanbide irteeretako bat izan zen. Are, lan grafiko batzuk egin zituen Madrilgo El Sol egunkariarentzat, Andres Espinosa lagunak (Kilimanjaroko mendizaleak) esanda.
1932an Euskal Autonomia Erkidegoko Artisten Bigarren Erakusketan parte hartu zuen Tarde de domingo lanarekin.
1933an Euskal Artisten Elkartearekin Bartzelonan aurkeztu zen, lau paisaiarekin, hogeita zortzi euskal sortzaile bildurik zituen katalogo batean. Euskal Autonomia Erkidegoko Artisten Hirugarren Erakusketan, 1934an, bi lan erakutsi zituen: Tres caballos eta Cerezo florido. Gerra zibilean, 1936an, En Biscaye lanarekin parte hartu zuen Frantziatik ibiltari zebilen Euskal Artearen Erakusketa batean. Erakusketa hori Eusko Jaurlaritzak antolatu zuen.
Enrike ingurubarrek eta bere konpromezuak espetxera eraman zuten. Garai horretako sormenezko lanen berri urri-urriki dakigu. Lanotan sentimendu berezia ikus daiteke. Askatasunik eza jasanezina izan zatekeen haizea eta kanpoko argia behar-beharrezko zituen artista honentzat. Margozki eskasek eta marrazki ugariek haren gainerako produkzioaren jarreraren ezberdina den jokabidea islatzen dute. Alde batetik, mina agertzen da. Bestetik, asmo politikoa dago, zeinetan hura irudi surrealizagarriak egitera heldu baita. Adibide gisa balio izan beza besoa altxaturik era frankistan agurtzen duen eskeletoak gidatutako bizikletaren kasuak.
Bizi izandakoa islatu beharrak eramanda, Renteriak eta beste artista bakan batzuek beren garaiko testigantzaren bat ekarri dute. Gogora ekarri behar dira soldatu taldeen oharrak edo kartzelaren barrualdea eta artista iluntasunean agertzen diren koadroak.
Ingurunearen margolaria
Oso gizon ona zen hitzaren zentzu hertsian. Askok mila hitzez baino gehiago begirada batez esaten zekien. Inguruko ezer ez zitzaion arrotza, ezin hobeto ezagutzen zituen Bizkaiko baserriak eta orografia; iraganeko sekretu asko berreskuratu ziren beraren ezagupenari esker eta beraren pertzepzio gaitasunarengatik. Euskal historiarekiko eta kulturarekiko grina zuten pertsonen laguna izan zen. Sufritzen zutenekin sufritzen zuen. Ideia eta jarrerak konpartitzen zituenarekin berotzen zen. Distantziek eta adinak ez zuten gehiegi beldurtu.
Zornotzatik kotxerik gabe joan zitekeen neska edo mutil batek Bilboko Arte Edeerretako Fakultatean emandako hitzaldi batera, eta azken ilaran jarri ahal zen, beste ikasle beten moduan. Alaitasunez mendiratzen zen bere tramankuluekin, eta kilometroak ibiltzen zituen liluratzen zuen argia hartzeko, arkitektuaren humanizazioari begiratzeko, enkoadraketa hautatzeko edo toki bateko giro hunkigarriarekin topo egiteko.
Margolaria gizona baino lehenago ezagutu nuen. Gaztetan, Zornotzako erdialdean zuzentzen zuen tabernatik pasatu ohi nintzen, bertan nire begiak beti joan ziren hormetan zeuden mihiseetara. Orduan hitz egin zidaten hari buruz. Herriarentzat arraroa, "xelebrea" eta pintatzen zuen gizon bitxia izan zen, norbait ezberdina. Gero, eta Windsor galeriari esker pertsona hori ezagutu ahal izan nuen, beraren maitagarritasuna eta maitekortasuna handia zen, hark berezko itxura on-ona zuen eta dotore-dotorea zen, itxurakeriarik gabea. Artea interesatzen zitzaiola eta guztien galderei lasaitasunez erantzuten ziela jakin nuen. Horretan apal-apala zen. Aparteko adierazpenik gabe, beraren isilune konplizeak sentikortasunez eta giza emozio handiz beteta zeuden. Renteria goretsi nahi nuke.
Enrike Renteriaren pintura ez da osotasun baten garapena bezala bakarrik ikusi behar. Izan ere, lengoaia sendotu eta beharrezko segurtasunak eskuratu ostean, hark bere bizitzan zehar nekez izan zuen bilakaerarik. Alabaina, gai-aldaketak tonu eta ezaugarri ezberdinak garatzea ahal-bidetu zion. Oso bereziki, barruko eszenak ata paisaiak bereizi behar dira, baita gerra zebilean bizi izandako aparteko esperientzia eta espetxean egondako aldia ere. Gainera, hark benetako koadro abstraktuak margotu zituen koadroen atzealdean. Leku horretan koalitate kromatikoekin saioak egin zituen eta egitura geometrikoen arabera planoak lotu. Lanok era lokabean aurkeztu izan balira, Bizkaiko margolaritzako lehenengo aportazio abstraktuak hartu ahalko ziratekeen. Artista harro zegoen praktika horrekin eta berau erakusten zuen. Enrike Renteria margolaria oso gizon zorrotza izan zen eta bere koadroetan monograma bana, erromatar zenbakiekiko burutzapen-data eta, sarritan, atzealdean izenburua (askotan euskaraz idatzia) jarri zituen.
Bildumagile eta artista bilbotarrek bera bere Zornotza jaioterrian aurkitu zuten. Horren ostean margolaritza hamaika lanekin uztartu zuen. Erabat jarraitu zien Antonio de Guezalaren adierazpenei. Berau Euskal Artisten Elkartearen aitzindarietako bat dugu. Elkarte horrek hura 1924an sartu zuen barrura, hark 24 urte besterik ez zuelarik. Itxaropen bezala aurkezturik ere, "eta balio handia izanik" (1), hark artera bakarrik ez dedikatzea aholkatu zion. Idatzita dut akats bat izan zela (2). Hark huts egin zuen. Izan ere, artea ez da bokazioa eta gaitasuna bakarrik: era berean, garapena eta ekitea eskatzen du, kanpoko eragingarriak pilatzea, ezagupena eta sormenezko sustapenerako dedikazio handia. Bere denbora beste lanbide batzuekin konpartitu zuen: arotza, zinema-operadorea, antzerki-artista, tabernaria, telefono-muntatzailea, etxe-proiektuen egilea, hilkutxen, sehazken eta altzarien eraikitzailea eta abar izan zen. Hori zela eta, ez zuen askorik erakutsi. Ahal zuenean ihes egiten zuen pintatzeko, gutxitan.
Bizitzea egokitu zitzaion garaia ez zen erraza. Zortzi neba-arrebatarik zaharrena zen. Gero, Felisa Cearsolorekin ezkondu zen eta lau seme-alaba izan zituen. Are gehiago, gerraren zigorra jasan zuen. Zalantzarik gabe, garai hura gogorra izan zen, familiari jaramon egin behar zitzaion eta beharrizan asko zeuden.
Paisaiaren pintura
Paisaia da egilearen ezaugarri nagusia. Paisaiarengatik bereziki gogoratzen dugu hura. Paisaia zen hark erakutsi ohi zuena. Lehenengo erakusketan, 1928an, hogeita sei mihise aurkeztu zituen. Mihise horietan paisaiaren nagusitasuna erabetakoa da. Hala ere, izenburuen arabera, barrualde bi, erlijio-motiboko lan bat eta, are, erretratu-zirriborro bat daude.
Hark 1927an autorretratu bikain bat margotuta, sinestezina dirudi hark erretratuaren generora jotzeko ohiturarik ez izateak. Oso lotsatia zela eta, ez zegoen eroso gizaki ezezagunen aurrean edo ez zitzaizkion atsegin erretratuen ohiko adierazpenak. Horretarako gaitasuna bazuen ere, ez zuen enkargu gehiegirik onartu eta horrelakoak ez zituen nahita egin. Era berean, ez zuen agertarazi Euskal Herrian orduan egiten zen artearen zati handi baten izpiritu kostunbrista.
Hark pintatutakoaren arabera, Renteriari oso interesatzen zitzaion natura, eta nahita paisaiari lotu zitzaion. Paisaiara jotzeko erabaki horretan, ideal panteista dago, mendizaletasuna eta haize zabaleko bizitzaren zaletasuna, bere inguruko guztia biltzeko gogo handia eta oinordetza erromatikoaren onarpena, inpresionismoaren jaraunspenaren eta beraren deribatuen bitartez proiektatzen den hemeretzigarren mendeko izpiriturik datorrena.
Aditua zen, buru-belarri arduratu zen paisaiaz. Artistak elkarrizketatua izateko emandako aukera bakanetako batean adierazi zuenez, "Naturak nire eta guztien baitan gainez egiten duelakoan nago; nire ustez, amets ugari egin arren ere, hark gainezka egiten dizun une bat dago: ilunsentia edo ilargi-efektua ikustean zera esaten duzu, honekin ez dut inoiz ametsik egin; hau da, poetikoki hitz eginez, gizakiak garen, ikusteko eginda gauden..., hori jakin gura dut nik" (13).
Egilea inpresionismoarekiko atxikipen osoaren kontra tinko aritu zen: "nik beste gauza bat bilatzen dut, zati izpirituala". Jarraian, prestu eta apaitasunez, honako hau esan zuen: "hori aurkitu gura dut, beharbada ezin dut baina". Izan ere, Frantziako joeraren erretinianismoaren aurrean, unibertso fisiko zehartzaren giroa ezezik, hunkigarritasun handia ere harrotu edo areagotzen saiatu zen. Ez ziren ezarritako elementu plastiko zehatz batzuk erabili behar, Frantziako sortzaileek egin bezala, kode berriaz lan horrekin jarraitzeko; baizik eta beroni zentzu urrikiago iheskorra eta haraindiko eta unearen zehazta ileagoa eman. Gai-gauzakiaren eta gizabanakoaren artean oinarrilengoaia dago, baina artistak helburu ezberdinekin erabilirik du.
Xehetasun batzuen egiantzeko errealitatearen eta idealismo kromatikoaren artean borrokan aritu zen. Oso bereziki uztarturik ditu aldi berean inguru-klimaxa eta nabarmendu gura dituen elementuen deskribapen xehatua. Deskarga subjektiboak artistak nahi bereziaz eta sentimendu gartsuaz azpimarratu eta ia notarialki ziurtatu gura dituen zatiak zehatz-mehatz objektibatzea du xede.
Aro berriko artista, Baudelariek zioenez, ezpatari-antzekoa da eta osagarriak ezabatu gura ditu iragankorraren betikoa hartzeko. Renteriarentzat natura emozioa da eta ez da agortzen eta ezin isla daiteke, eta baserriek eta arkitekturek lurraldea gizartiartzen dute, beren toki naturalean bizi diren pertsonen izpiritua islatzen dute. Habitat horretan haiek ohituta daude eta inguruaren lehenespenezko zati dira. Hortaz, hura argitasun handiagoz pinta daiteke. Renteriak begirada sarkorra zuen eta bere begi-ninia baserriko harriak edo haritzaren hostoak zehaztasunez deskribatzeko gauza zen.
Bazekien analisia eta sintesia lan berean uztartzen, ikusitakoaren eta bizi izandakoaren eta haize zabaleko oharraren eta tailerreko oroitzapenaren arteko aldea ezarriz-edo. Perspektiba horietatik, marrazkiaren eta kolorearen arteko tentsioa burutu zuen. "Bai, baina paisaia. gehienetan egiten dudana esan zuen ez da marraztu behar. Hori oso erraza da. Dena den, marraztu ere egiten dut" (14)
Bezaren motibo-errepertorioa handia da. Paisaiaren ahalbide guztiak harturik ditu barnean, itsasokoa izan ezik. Eguneko argi eta urtaro ezberdinek haren ikuspegiaren zabaltasuna gartsua islatzen dute. Egunsentiko hortzaz arduratu zen eta ilunsentiko giro lasaia edo ibaiaren urloaren hezetasuna, gaueko argia, euria eta eguerdiko eguzkiaren beroa hartu zituen.
Giza elementudun mendi-natura eta herriaren eta beronen orografi ingurunearen arteko mugak margotu zituen. Izan ere, ingurune hori Zornotza herriaren oso osagai ohikoa da. Areago, Enrikek margotuuako mihise batzuek hiritar bizitzaren zati bat islatzen dute. Hark bere herria angelu guztietatik irudikatu zuen. Plazaren eta elizako kanpandorrearen irudiak bereziki errepikatutako motiboak izan ziren. Izan ere, hark zehatz-meatz ezagutzen zituen, bera mugitzen zen eguneroko ikonografiaren zati baitziren. Mihiseen ikuspuntuak ezberdinak dira. Errealitateari lurraren behetik begiratzen diote, edo azalera handiagoa barnean hartzea ahalbidetzen duten zulaketen bitartez.
Harmoniaz eta lasaitasunez batzuetan tonu itxuratiak iritsi zituen, postaletakoen antzekoak. Hura haize zabaleko margolaria izaki, aldaketek ondo asmatzeko maila ezberdinak dakartzate. Zuhaitz eta landare batzuk nabarmentzean, naturak modu tropikal berezia harturik du, naiftasuna eta tolesgabetasuna, eta beraren egitura lokabeak irudikateko gainerako elementuen moduaren ezberdin bihurtzen dira.
Haren lanaren ezaugarri bereziki erakargarriak tonu biko orbanekiko gortinak dira. Hark azal-planoaren parean margotu zituen horiek, eta perspektiba etenez, eta batzuetan argi-sorta paraleloak osatu zituen. Kasu guztietan, haiek iradokizunez betetako giroa sortzeko balio izan zioten.
Irudiak estatiko samarrak eta panpina-antzekoak izan daitezke. Tonu-gamak marrazkiak oso nabarmenduta daude. Gizon eta emakumeak beren eguneroko jarduerak egiten ari direla agertzeak bitxikeria sartu eta iraganaren mina berriro pizten du. Tradizio horrek euskal margolaritzan aurreko itzaltsuak ditu, esate baterako, Manuel Losadaren kasua.
Benito Barruetaren barrualdeen xumetasunaz maitemindurik, genero horretan lan egin zuen. Koadro batzuek elizen eta baselizen bilketa islaturik dute, leku apalak hautaturik; beste mihise batzuek sala eta egongelen etxeko unibertsoa argiztaturik dute. Giroa sarritzen da paleta iluntzen den aldi berean. 1920ko Interior batean Aurelio Artetaren arraunlari-koadro bat ikus daiteke horman. Beraren ereduak litografi probak prestatzeko balio izan zuen eta etxebizitza batzuen kanpoaldean jarri ziren axuleiuak egiteko erabili zen.