200 urte inguru dituzten eta udalerriaren erdi erdian populazioaren egunerokotasunerako sortuak izan ziren eraikuntza, plaza publiko edota iturriak.
XI. mendetik XIII. mendera bertako familia handiek, hala nola, Bernatarrak (Bernabeitia-Bernagoitia), Euba, Ibarra, Amorebieta, Etxano, Zornoza, Larrea... zubiak zaintzen zituzten merkataritza kontrolatzeko. Elizaren zergak ere kontrolpean zituzten, eta beranduago sortutako industria ere (errotak eta burdinolak). Horietako gehienek lurrak eta baserriak ere errentan zituzten.
Guzti honengatik Erdi Arotik existitzen den zubi bat izatea suposa daiteke, urte zehatza jakin ez arren. Hala ere, mende desberdin eta ugarietan zehar zaharberritutakoa, botatakoa eta berriz eraikitakoa. Egun, zubiaren erdialdean ikus dezakegun hormigoiaren arabera, garai garaikideetako zubia dela esan daiteke.
1931. urtean eraiki zen Zelaieta Parkeko kioskoa, alkatetzan Ignacio Zabala Jauna zegoenean. Kioskoa harlanduz eginiko elementu arkitektonikoa da, 1808 urtean data daitezkeen beste nonbaitetik ekarritako zutabez osatua. Egun, bere lehenengo kokapena galdu du, jatorriz Zelaieta Parkearen erdian kokatzen baitzen.
Zornotzako Kioskoak, orohar kiosko guztien funtzioa mantendu izan du urte luzeetan zehar. Herriko orkestrak, musika taldeak eta jaialdiak alaitzeko erabili izan da 90eko hamarkadara arte. Ordutik aurrera, eta garaiko moden eskaeraren arabera, musika jotzeko tokia izaten utzi badu ere, hainbat ekitaldi antolatzeko erabiltzen da.
1848. urtean Ereñoko jaspe harriaz eraikitako estilo neoklasikoko iturria da. Zutabearen akabera, goiko aldean kokatzen den harrizko egitura batek burutzen du. Harri biribilaren gainean jarrita dagoen oinarri laudun idulkia dauka.
Iturriaren erdian, harrian zizelkaturik, garaiko populazioak iturriarekiko eta herriarekiko bete beharreko arauak aipatzen dituen inskripzioa ageri da:
Se Prohibe
El labar dar d beber
Al ganado y la entra
Da d toda clase de
Carros Pea de 8 R
Año de 1850
Kalbario izenez ezaguna dugun plaza, bertan dauden gurutzei egiten die erreferentzia, hain zuzen ere, bertako inskripzioan aipatzen den legez, XVIII. mendean, Benita Zelaieta zornotzarrak egindako donazio bati esker altxatutako bide gurutzeari.
Arte ikonografikoaren arabera, kalbarioa, Jesusen gurutziltzaketa irudikatzeko erabili den irudi multzoa da. Erlijio kristauaren ustetan, Kalbarioa edo Golgota, Jesus gurutziltzatu zuten Jerusalemeko mendia da. Modu honetan, kristautasunaren parte den pasarte hori irudikatzeko eta identifikatzeko kalbario izeneko gurutze bakar bat edo gurutze multzo bat erabiltzen da.
Jatorriz, bidegurutze bakar gisara irudikatzen hasi zen Erdi Aroaren azken hamarkadetan. Hala ere, eta gure inguruko herri gehientsuenetan, XVIII. mendean eraikitako eskulturak izanik, herriko bidegurutze guztietan kokatutako gurutze multzoa bilakatu zen. Jatorrizko gurutze bakarretik gurutze multzora pasatzearen arrazoia, garai bakoitzean gailendutako eredu artistikoen ezaugarrietan egon liteke. Kalbarioa irudikatu zen lehen garaietan, gotiko eta errenazimendu arteko garaiak, hurrenez hurren, sinpletasun eta mundu klasikoaren dotorezia bilatzen zen, XVIII. mendeko arte ereduan berriz, barrokoarekin, dinamismoa, gehiegizko apaindura eta botere erakusle bikainena izatea zuen xede.
1914tik 1917ra Zornotzako alkate izandako Luis Urrengoetxea Agirreren etxea izandakoa.
1927. urtean asmatua, XIX. mendearen amaieran, eta batez ere, XX. mendearen hasieran indartutako eklektizismoaren adibide on bat da. Eklektizismoaren ezaugarri nagusia, eredu artistikoen nahasketa orekatua burutzea, arkitekturan dotore islatzea lortu duen horietakoa. Eklektiko ereduaren barnean herrizaletasun euskaldun euskaldunaren ezaugarriak dotore irudikatzen ditu.
Canceladako Kondearen Jauregia, XIX. mendean zehar, barrokoaren gehiegizko apaindurari aurre egiteko sortutako Klasizismo berriaren adibide bikaina da.
Arrazionalismoaren irizpideetan oinarriturik, bizitetxe soil, orekatu eta araukoak jasotzea zen eredu artistiko berri honen jarraitzaileen asmoa. Horretarako, etxe paralelepipedoak eraikitzen zituzten, oso gutxi apainduak, hertsiak eta harlandua etxe aurrean soilik erabiltzen zutenak.
Juan Manuel Cembellin historialariak honelaxe definitzen du:
"Amorebieta-Etxanoko interesdun klasiko etxeen artean azpimarragarriena Canceladako Kondeen Jauregia dugu, lehengo etxeren batez baliaturik jasotako eraikuntza. Amorebietako dorrea zen tokian. Apaindurarik ezak eraikuntza honetan dauka bere garapenik handiena: ezerk ez du bere etengabeko etxaurre leuna galarazten, lau solairutakoa da. Gainera, erabilitako gai onak ez daude aurrealdean bakarrik, ohi bezala, horma guztietan baizik. Horregatik eraikuntza honek XIX. mendeko eraikuntzen kalitate erdia gainditzen du."
Lopez Jauregiaren proiektua Rafael María de Villasante eta Orue bilbotar abokatuak agindu zion Castor Uriarte arkitektoari 1926. urtean. Honek hurbiletik jarraitu zuen garaiko arkitekto ezagunenek proposatutako eredua. Gaurko lanak berriz, jatorrizko planoekin desberdintasun handiak ditu. Aldakuntzarik gehienak egindako berrikuntzetatik datoz, Gerra Zibilean etxeak jasandako kalteengatik. Barroko erako balkoiak kendu ziren, dorre gainean pinakuluak jarri eta eraikuntzaren altuera handitu zen, hirugarren pisu bat gehiturik.
Jarraitzen duen eredu artistikoari dagokionez, eklektizismoaren barnean eman zen kantabriar herrizaletasunaren oinarriak jarraitzen ditu.
Modu herrikoian landutako klazisimoaren adibide bat izateagatik interesa duen eraikuntza bat da.
Oinplano errektanguluan jasorik, lau pisutan banatzen da, era simetrikoan. Etxe egitura ohikoa nolanahi ere, bere aurrealdean eta beheko aldean arku bikoitz batez irekitzen da kanpoalderantz, XVIII-XIX. mendeetan altxatutako baserrietan ikus dezakegunez.
Interpretazio bat izan liteke, baina hala idazten dute J.M. González Cembellinek: "Jabeak etxe dotore bat egitea nahi izan zuela dirudi, baina lurlanak guztiz utzi barik".
Zornotzako Ituna, Hirugarren Karlistaldiaren testuinguruan, Zornotzan (Bizkaia) sinatutako akordioa izan zen 1872ko maiatzaren 24an. Iparreko Operazio Armadaren izenean, Serrano jeneralak berak sinatu zuen, ordura arte Espainiako Amadeo I.aren gobernuko presidentea izan zenak; karlisten aldetik Fausto de Urquizuk eta Juan E. de Oruek sinatu zuten, bere izenean eta Antonio de Arguinzónizen izenean, horiek denak Bizkaiko Jaurerriaren gerrarako Aldundiaren kide.
Ituna Serranok aldez aurretik egindako gutun baten bidez eskaini zen, Zornotzan maiatzaren 24an bertan, eta negoziatzaile karlistei bidali zitzaien.
Gerraren zoria karlisten kontrakoa zen, maiatzaren 4an Oroquietako batailan porrot larria jasan baitzuten, eta horrek erregegaia (Karlos VII.a) Frantziara itzultzera behartu zuen.
Hitzarmenak Serranoren emakida forma hartzen zuen, eman zizkioten aparteko ahalmenez baliatuz. Karlistek armak entregatzea aurreikusten zuen, eta, indultu orokor baten truke, istilu eta altxamendu gehiago saihesteko konpromisoa, eta militar karlistak armada nazionalean berriz sartzeko aukera. Espainian geratu nahi ez zutenen mugarainoko igarobide librea ere aurreikusten zuen. Emakida politiko funtsezkoena, Bizkaiaren foru-araubidea aitortzen zuenez, Gernikako Batzar Nagusietarako deialdia egiteko konpromisoa zen, Jaurerriari dagozkion edo harekin zerikusia duten funts publikoen ordainarazpenei dagokienez.
Agerikoa zen negoziazioaren inguruabarren antzekotasuna Bergarako besarkadarekin (1839ko abuztuaren 29a), Lehen Karlistaldiari amaiera eman zionarekin, eta Serranok Espartero emulatzeko asmoa zuela.
Hogeita hamahiru urte lehenago ez bezala, sinatzaileetako batek ere ez zuen gerora bere alderdiaren babesa jaso. Serranok dimisioa eman behar izan zuen Gorteen eta erregearen babesik jaso ez zuelako (ekainaren 13an); hiru negoziatzaile karlistak, berriz, traidoretzat hartu zituzten, baita Arginzoniz bera ere (honek uko egin zion graziazko neurriak hartzeari, eta erbestera joan zen).
Konbenio etxearen aurrean, Lakak eginiko Amorebietako Itunaren edo Konbenioaren omenezko instalazioa dago (2022). Itunaren mahai berbera islatu nahi duen artelana. Brontzezko mahai baxua da, brontzezko bi aulkiz eta esekitoki batez inguratua.
Denbora tarte labur batez eragin frantziarraren pean egon ondoren, Britainia Handiko cottage direlakoetan inspiraturiko etxeak jarri ziren modan XX. mendearen hasieran Bizkaiko burgesiaren artean. Garai hartako etxe berriek, apaingarrietan xumeagoak zirenek, barruko aldea garatuagoa zeukaten eta, horrekin batera, garrantzi handia eman zitzaion inguru hurrenekoari. Eraikin bat proiektatu zuen Rucabado arkitektoak joera hari eutsirik 1910ean Canuto Basterrarentzat. Erraz identifikatzeko modukoa da, begiratokiei, leihoei, hastialei eta tximiniei erreparatuz gero. Harri, adreilu eta egurraren arteko konbinazioa ere joera haren erakusgarri da. Gaur egun erabat eraberriturik dago eta hotela da.
Eredu arrazionalistaren barnean kokatu beharreko lana dugu hau. 1937ko bonbardaketaz geroztik eraikitakoa bada ere (1940), XIX. mendearen aurreko klasizismoaren ezaugarrien araberako plaza arkupeduna da.
Euskal Herri guztian bezala eta tradizioari jarraiki, herriaren erdi erdian dago plaza, kale gehienen abiapuntuan, truke-kontuak eta merkatu-harremanak gauzatzeko tokirik egoki bilakatuz. Ez dira hainbeste urte azoka ere bertan egiten zela. Topaleku bikaina, udaletxearen itzalpean.
Irurena etxea ere, aipatutako etxe askoren kasuen antzera, eklektizismoaren garaietan nagusitutako herrizaletasunera hurbiltzen den erakuslea da.
Horrela, Cigaran anaientzat, 1923an egindako bi etxebizitzatakoa, Lopez jauregian ikusten genuen santanderzaletasun erabatekoa. Hala ere, apaindurari dagokionez, jatorri guztiz ezberdinak dituzten gaiez osatua dago, almenatu itsua, gotiko eta errenazimenduko zuloak, ertz barrokoak, euskalberri edo neovasco erako balkoiak, besteak beste.
Zornotzak baserriaren berezitasun nagusiak berreskuratzen dituen eraikuntza batzuk ditu, euskalberri edo neovasco izenaz ezaguna den ereduarekin. Honen barnean sailkatu genezake Gurasoen Etxea.
Frankismo garaian, 1936. urteko estatu kolpearen ondorioz piztutako gerra zibilaren ondorioz eraikitako espetxea da. Emakume eta hauen haurren espetxea izan zen 1928-1947 urte bitartean. Euskal Herriko eta Estatu espainiarreko 500 emakume eta hau baino gehiagoz betea egon zen. Inguruko espetxeetan espetxeratuak zeuden emakumeak askatasunik gabe zituen (1940an 200 emakume eta 9 haur Durangoko espetxetik bertara ekarri zituzten) eta Saturrarango (Mutriku) espetxerako bidearen geltoki famatuenetarikoa izan zen.
El Carmelo Ikastetxea bertan kokatzen bada ere, Ahaztuak 1936-1977 plataformak antolaturiko omenaldi baten ondorioz, emakume haien memoria gogoratzeko plaka bat dago sarreran.